چاپ شده در مجموعه مقالات همایش سیره معصومین در استفاده صحیح از نعمت های الهی در تاریخ 20/12/88،

دانشگاه آزاد اسلامی فیروزآباد
باسمه تعالی

ائمّۀ اطهار تجلّی بهترین الگوی مصرف

مقدّمه

کشور اسلامی ایران از مواهب طبیعی فراوان برخوردار است و مردم ایران با تکیّه به ثروت های ملّی و خدادادی خویش و با داشتن امکانات و منابع بسیار می توانستند دروازه های ترقّی و پیشرفت در تمامی امور زندگی را گشوده و به آرمانهای بلند در جهت توسعه دست یابند، امّا به سبب مصرف گرایی و مصارف نامتعارف و ولخرجی در مصرف، به اصلاح الگوی مصرف به عنوان امری واجب و ضرورتی ارزشمند توجّه ننموده و آن را سرلوحه ی امور زندگی خود قرار نداده اند. انسان ها جهت آگاهی و شناخت و دست یابی به این امر خطیر، نیازمند الگوهایی هستند که آنان را هدایت نماید و الگوهایی همچون ائمّۀ اطهار می تواند در این راستا آنان را یاری دهد. امامانی که همواره مجری قرآن و پیرو راستین این کتاب آسمانی بوده و آرمان ارزشمند اسلام را که (خیرُالامور أوساطُها) و (جَعَلناکُم اُمّةً وَسَطاً) است، در تمامی لحظات زندگی خود مدّ نظر
داشته اند. آنان در گفتار، کردار، زندگی شخصی، مسایل خانوادگی، رفتار اجتماعی، جنگها، حکومت، سیاست، دوستی، دشمنی، عبادت، کار، فراغت، کسب درآمد و ... نظام اعتدال را که برای زندگی بهتر یکی از مهم ترین اصول اسلام به شمار می آید در پیش نظر داشته و در سامان بخشی و بهبود الگوهای مصرف تلاش کرده اند. تعالیم امامان در اصلاح الگوی مصرف بر همه ی شئونات زندگی اثر غیرقابل انکاری دارد.

شیوۀ علمی و عملی ائمّۀ اطهار در اصلاح الگوی مصرف به عنوان اُسوۀ حَسَنه بدین گونه مورد بررسی قرار می گیرد :

1- سیرۀ علمی و عملی حضرت علی (ع) در اصلاح الگوی مصرف

الف) دعوت به اعتدال و میانه روی در کلام علی (ع) :

علی (ع) در این مورد می فرماید : «اسراف را کنار بگذار و میانه روی را پیشه کن! از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنیا به مقدار ضرورت برای خویش نگاهدار و زیادی را برای روز نیازت از پیش بفرست (و برای قیامت ذخیره کن). آیا امید داری خداوند ثواب متواضعان را به تو دهد در حالی که در پیشگاهش از متکبّران باشی؟! و آیا طمع داری که ثواب انفاق کنندگان را به تو عنایت کند در صورتی که در زندگی پرنعمت و ناز قرار داری؟ و مستمندان و بیوه زنان را از آن منع می کنی؟¹

امّا پرهیزکاران در دنیا دارای این صفات برجسته اند : گفتارشان راست، پوشش آنان میانه روی، و راه رفتنشان تواضع و فروتنی است.²

حضرت علی (ع) در توصیف پیامبر (ص) می فرماید :

«راه و رسم او معتدل، و روش او صحیح و متین بود.»³

و نیز فرمود : «و آنها را به سوی کمال هدایت کرد و فرمان میانه روی و عدالت داد.»⁴

«کسی که میانه روی را ترک کند از راه حق منحرف شده»⁵

«کسی که در زندگی، اقتصاد را رعایت کند بیچاره نمی شود».

توضیح : اسراف و تبذیر دو روش خطرناکی است که خدا از آن ها مذمّت کرده و فرموده است : «تبذیرکنندگان برادر شیطانند» و «خدا اسراف کاران را دوست ندارد». اسراف ولخرجی است و تبذیر زیاد خرج کردن. در برابر این زیاده روی بخل است که خدا از آن مذمّت کرده و غیر از وعدۀ عذاب قیامت فرموده است زندگی او را تحت فشار قرار می دهیم و گرفتار می گردد. امام علی (ع) فرموده است کسی که اعتدال و اقتصاد را پیشه ی خود سازد هیچ گاه به عوارض تبذیر و اسراف و یا بخل گرفتار نخواهد شد.⁶

«هرچه به آن قناعت می شود کافی است».

توضیح : امام علی (ع) در این جمله سفارش به اقتصاد و قناعت نموده و از حرص و زیاده روی منع کرده است. همان نکته ای که لقمان به فرزندش سفارش می کرد : «در راه رفتن ـ برنامه زندگی ـ میانه رو باش».⁷

از آنجا که جایگاه و موقف فضایل یا رذایل اخلاقی، قلب انسان می باشد، علی (ع) ضمن اینکه قلب آدمی را واجد خلقتی بس عجیب و شگفت آور می داند، در جهت بهسازی و سامان دهی تمایلات آن، سیرۀ اعتدال را تجویز نموده، می فرماید :

«در این کانون تمایلات عاطفی، مجموعه ای از خواهش های حکیمانه و تمایلاتی ضد آن ها گرد آمده است، اگر امیدوار شود تمنّای طمع خوارش می سازد، اگر میل به آز و طمع در ضمیرش جنبش کند، خواهش حرص تباهش می نماید، اگر ناامید گردد اندوه و غم او را می کشد، اگر حالت غضب بر روی دست دهد به شدّت خشمگین می گردد، اگر خشنود شود خودداری های لازم را فراموش می کند، اگر دچار خوف و هراس شود در جستجوی راه نجات، حیرت زده و مبهوت می گردد، اگر در امنیّت و گشایش قرار گیرد غفلت و نادانی آن را از کفَش می رباید، اگر به مصیبتی دچار شود بی تابی رسوایش می کند، اگر مالی به دست آورد توانگری به طغیانش وا می دارد، اگر فقر و تهیدستی آزارش دهد گرفتار بلا می شود، اگر گرسنگی بر او فشار آورد ناتوانی، زمین گیرش می کند، اگر در خوردن زیاده روی کند فشار شکم ناراحتش می سازد، پس هر کوتاهی و کندروی در تمایلات، برای بشر زیان آور است و هر افراط و تندروی نیز مایۀ فساد و تباهی است».

و نیز می فرماید : « اگر خداوند بخواهد به بنده ای خیر رساند، به وی میانه روی را الهام می کند».

مسائل خانواده بسیار است. ارتباط پدر و مادر با یکدیگر و با فرزندان، ارتباط با بستگان، آموزش و پرورش فرزندان، مدیریت خانواده و اقتصاد، شماری از این مسأله ها است. اسلام، در همۀ این عرصه ها، مردم را به میانه روی فرا می خواند. محبّت بیش از حد می تواند به گستاخی و سوء استفاده کودکان و تباهی آیندۀ آن ها انجامد. افزون بر این، کودک پرورش یافته در سایۀ محبّت، سخت شکننده است و نمی تواند در مقابل مشکلات و نابسامانی های اجتماعی مقاومت کند. از سوی دیگر، خرده گیری بیش از حد می تواند زمینۀ سرپیچی و سرکشی فرزندان را فراهم آورد. حضرت علی (ع) می فرماید : «زیاده روی در ملامت و توبیخ، آتش لجاجت را برمی افروزد».⁸

ب) الگوی مصرف در زمان حکومت علی (ع) :

پس از انفجار جامعه در زمان حکومت عثمان و اعتراض شدید مردم به ریخت و پاش ها و
مصادره های بیت المال و بروز آقازاده ها در سطح جامعه و نارضایتی مردم از اینکه در هر زمینه ای جای پایی از آنها می دیدند و پس از قتل عثمان، مردم مدینه علی رغم اینکه خیل کثیری از آنها اعتقاد به امامت بلافصل و عصمت امام علی (ع) نداشتند به ایشان متوسّل شدند و بلکه ایشان را تهدید به قتل کردند که باید برای نجات جامعه به عرصۀ حکومت و سیاست باز گردد. امّا امام (ع) دیگر تمایلی نداشت، زیرا وضع جامعه آن قدر با جامعۀ مدنی زمان رسول خدا (ص) متفاوت بود که بازگرداندن جامعه به الگوی جامعۀ مدنی تقریباً غیرممکن بود. اصلاح الگوی اعتقاد و مصرف در جامعۀ مدینه پس از قتل عثمان دشوارتر از اصلاح الگوی اعتقاد و مصرف در زمان رسول خدا (ص) بود زیرا در زمان رسول خدا (ص) مردم سه الگو پیش روی خود می دیدند : اسلام، مشرکین قریش و یهود مدینه.

و معلوم بود جنبۀ قدسی و الهی الگوی اسلامی ـ نبوی بر الگوهای دیگر فائق می شد. امّا در سال 35 هجری قمری و آغاز حاکمیت امام علی (ع) ایجاد تغییر و تحوّل مشکل تر شده بود و مردم پیش روی خود دو الگو می دیدند : الگوی مصرف اهل بیت (علوی) و الگوی مصرف خلفا و هر دو الگو، خود را اسلامی و الهی معرّفی می کردند. در واقع رسول خدا (ص) با مشرکان و یهودیان منازعه داشت ولی امام علی (ع) در برابر خود یک عدّه مسلمان می دید که قرآن و سنّت را قبول داشتند ولی تفسیر و قرائت آنها کاملاً با قرائت دینی امام علی (ع) متفاوت و مخالف روح اسلامی بود.

علی (ع) به خوبی می دانست جامعه نمی تواند عدالت و الگوی مصرف اسلامی را تحمّل نماید. امّا چون می خواست در تاریخ تفاوت دو نگرش الگوی مصرف علوی و خلفا ثبت و آشکار شود، پس از اتمام حجّت بر مسند کار نشست و دیدگاه های خویش را بیان فرمود، آن حضرت به خوبی فرمایش برادر خود رسول خدا (ص) را به یاد می آورد که به ایشان فرمود :

«ای علی! همانا این مردم به زودی با اموالشان دچار فتنه و آزمایش می شوند و در دین داری بر خدا منّت می گذارند. با این حال انتظار رحمت او را دارند و از قدرت و خشم خدا، خود را ایمن می پندارند، حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس های غفلت زا حلال می کنند، شراب را به بهانۀ این که آب انگور است و رشوه را که هدیه است و ربا را که نوعی معامله است، حلال می شمارند». حضرت با آگاهی کامل و یقین تام به تبیین دیدگاه های خود در راه رسیدن به الگوی مصرف صحیح اسلامی در تخصیص بیت المال پرداخت :

«به خدا سوگند اگر چیزی را که عثمان بخشیده نزد کسی بیابم آن را به صاحبش بازمی گردانم هرچند آن را مهریۀ زنان کرده باشند یا بهای کنیزان، که در دادگری گشایش است و آن که از عدل و داد به تنگ آید از ستمی که بر او می رود بیشتر به تنگ خواهد آمد.

حضرت بیان می فرماید : بنی امیّه از تمام میراث رسول خدا (ص) آن قدر حق مرا پایمال نمودند و کاستند که انگار از تمام شیر شتر فقط چند لیتری که بچّه اش می خورد به من رسید و سپس می افزاید آنها باید از صحنۀ تصمیم گیری های جدّی از جامعه خارج شوند».

امام (ع) برای روشنگری بیشتر در مبارزه با اشرافی گری و تجمّل گرایی این نکته را به مردم متذکّر شد که گویی دوباره زمان ظهور اسلام فرا رسیده و حضرت می خواهد اسلام حقیقی و دستورات و الگوهایش را مجدّداً در جامعه حاکم سازد لذا به مردم بلافاصله پس از بیعت در مدینه فرمود :

«آنچه می گویم بر عهدۀ من است و من خود ضامن آن هستم. آن کس که حوادث عبرت آموز روزگار را به چشم ببیند و از آن پند پذیرد، پرهیزکاریش او را از آلوده شدن به کارهای شبهه ناک بازمی دارد. بدانید که بار دیگر همانند روزگاری که خداوند پیامبرتان را مبعوث داشت در معرض آزمایش واقع شده اید. سوگند به کسی که محمّد (ص) را به حق مبعوث کرده است، در غربال آزمایش به هم درآمیخته و غربال می شوید تا صالح از فاسد جدا گردد. یا همانند دانه هایی که در دیگ می ریزند تا چون به جوش آید زیر و رو شوند، پس
پست ترین شما بالاترین شما شود و بالاترینتان، پست ترینتان. واپس ماندگان پیش افتند و پیشی گرفتگان واپس رانده شوند. به خدا سوگند که هیچ سخنی را پنهان نداشته ام و دروغ نگفته ام. بدانید که خطاکاری ها همانند اسب های چموش و سرکش اند که خطاکاران را بر آنها سوار کرده اند. آن اسبان لجام گسیخته به ناگاه می تازند و سواران خود را به آتش دوزخ سرنگون می کنند و بدانید که پرهیزکاری ها همانند اسبان رام و نجیب اند که پرهیزکاران را بر آنها سوار کرده و افسارها به دست سواران داده اند و آن سواران خود را به بهشت داخل می کنند.

آن حضرت بلافاصله پس از رسیدن به حکومت، ابتدا بزرگان و پرهیزکاران و سرآمدان اصحاب پیامبر را به کار دعوت کرد و شکمبارگان و آقازاده ها را عزل فرمود، ایشان هرگز امثال ابن ابی سرح مرتد و والی مصر برادر رضاعی عثمان، اسیدبن اخنس والی بحرین پسر عمّه عثمان، یعلی بن امیّه والی یمن پسر عمّه عثمان، مروان ملعون داماد عثمان، وزیر اعظم و ... را قبول نداشت. آن حضرت بستگان خویش را جز آنان که برترینشان در ایمان و تقوا و توانایی در انجام کار بر همگان محرز بود، بر سر کاری نگمارد.

ارزش و الگو در حکومت علی (ع)، ایمان، تقوا، پایداری در راه حق، کوتاه نیامدن و معامله نکردن حق مردم با ثروتمندان و ستمگران است. امام علی (ع) در ارزش گذاری برای انسان ها ذرّه ای به میزان درآمد و نحوۀ زندگی پر زرق و برق آنها توجّه و عنایتی نداشت، از این رو کارگزاران حضرت به زهد و تقوا مشهور بودند و اگر به صورت خیلی نادر یکی از آنها مردم را ناراحت می ساخت سیل اعتراضات حضرت او را
درمی نوردید.

به عنوان مثال وقتی زیادبن ابیه به عنوان قائم مقام ابن عبّاس در حکومت بصره کار می کرد، به حضرت خبر رسید او در بیت المال خیانت کرده، نامه ای به او نوشت و فرمود : «سوگند به خدا یاد می کنم، سوگندی از روی راستی که اگر به من برسد که تو در بیت المال مسلمانان چیزی اندک یا بزرگ خیانت کرده باشی و برخلاف دستور صرف نموده ای، بر تو سخت خواهم گرفت؛ چنان سخت گیری که تو را کم مایه، گران پشت و ذلیل و خوار گرداند».

یکی دیگر از کارگزاران حکومت امیرالمؤمنین عثمان بن حنیف بود. او از اصحاب مهم رسول خدا (ص) و از زهّاد مشهور بود. حضرت در سال 36 هجری او را استاندار بصره نمود. ابن حجر عسقلانی در مورد
عثمان بن حنیف می گوید : «او عثمان بن حنیف انصاری است که از رزمندگان بدر می باشد».

سیّد علی خان کبیر در مورد او می نویسد : «او از بزرگان صحابه است و همواره از طرفداران حضرت
علی (ع) بود. از طرف امام استاندار بصره گردید. وقتی طلحه و زبیر و عایشه ماجرای جمل را راه انداختند به بصره حمله کرده و به او خیانت نموده موی صورت و مژۀ او را تراشیدند».

او از زهّاد مشهور بود ولی با کوچک ترین تخطّی از الگوی مصرف صحیح، امام به او هشدار داد.

علّت اعتراض امام به این صحابۀ جلیل القدر و زاهد بزرگ این بود که : «ای پسر حنیف به من خبر رسیده مردی از جوانان بصره تو را به یک میهمانی فرا خوانده و تو نیز به آنجا شتافته ای! سفره ای رنگین برایت افکنده و کاسه ها پیشت نهاده. هرگز نمی پنداشتم که تو دعوت مردمی را اجابت کنی که بینوایان و فقرا را از در می رانند و توانگران را بر سفره می نشانند. بنگر که در خانۀ این کسان چه می خوری، هرچه را در حلال بودن آن تردید داری از دهان بیفکن و آنچه را که یقین داری که از راه حلال به دست آمده است تناول نمای».

سپس امام به بیان روش خود و الگوی صحیح مصرف اسلامی که حاکمان و کارگزاران دولت اسلامی باید به آن پایبند باشند می پردازد و حضرت برای آنها ساده زیستی را ضروری می شمارد، هر چند می فرماید که مثل من نمی توانید باشید ولی باید به سویی که می گویم حرکت کنید. حضرت می فرماید : بدان که هر کس را امامی است که بدو اقتدا می کند و از نور دانش او بهره می گیرد. اینک امام شما از همۀ دنیایش به دو تکّه پارچه [پیراهنی و ازاری] و از همۀ طعام هایش به دو قرص نان اکتفا کرده است. البتّه شما را یارای آن نیست که چنین کنید ولی مرا با پارسایی و مجاهدت و پاکدامنی و درستی خویش یاری فرمایید.

به خدا سوگند از دنیای شما پاره زری نیندوخته ام و از همۀ غنایم آن مالی ذخیره نکرده ام و به جای این جامه که اینک کهنه شده است، جامه ای دیگر آماده نساخته ام. آری درست است امّا از آنچه آسمان بر آن سایه افکنده است، «فدکی» بود که قومی بر آن بخل ورزیدند و قومی دیگر از سر آن گذشتند و بهترین داور خداست.

فدک و غیر فدک را به چه بخواهم؟ که فردا میعاد آدمی گور است، در تاریکی آن آثارش محو می شود و آوازه اش خاموش می گردد. حفره ای که هر چه فراخش سازند یا گورکن بر وسعتش بیفزاید، سنگ و کلوخ تن آدمی را خواهد فشرد و روزنه هایش را توده های خاک فرو خواهد بست. و من امروز نفس خود را به تقوا می پرورم تا فردا، در آن روز وحشت بزرگ، ایمن باشد و بر لبۀ آن پرتگاه لغزنده استوار ماند. اگر بخواهم به عسل مصفّا و مغز گندم و جامه های ابریشمین، دست می یابم [و امروز حاکم جامعه و ثروتمندم] ولی، هیهات که هوای نفس بر من غلبه یابد و آزمندی مرا به گزینش طعام ها بکشد و حال آن که در حجاز و یمامه بینوایی باشد که به یافتن قرص نانی امید ندارد و هرگز مزۀ سیر را نچشد تا شب با شکم انباشته از غذا سر بر بالین نهم و در اطراف من شکم های گرسنه و جگرهای تشنه باشد، آیا چنان باشم که شاعر می گوید : «تو را همین درد بس که شب با شکم سیر بخوابی و در اطراف تو گرسنگانی باشند در آرزوی پوست [و نه گوشت] بزغاله ای». آیا به همین راضی باشم که مرا امیرالمؤمنین بخوانند و با مردم در سختی های روزگارشان مشارکت نداشته باشم یا آن که در سختی زندگی رهبرشان نشوم.

مرا برای آن نیافریده اند که چون چارپایان در آغل بسته که همۀ مقصد و مقصودشان نشخوار علف است، غذاهای لذیذ و دلپذیر مرا به خود مشغول سازد یا همانند آن حیوان رها گشته باشم که تا چیزی بیابد و شکم از آن پر کند، خاکروبه ها را به هم می زند و غافل از آن است که از چه روی فربه اش می سازند! و مرا
نیافریده اند که بی فایده ام واگذارند یا بیهوده ام انگارند یا گمراهم خواهند و در طریق حیرت سرگردانم پسندند. گویی یکی از شما را می بینم که می گوید : اگر قوت پسر ابوطالب چنین است، باید که ناتوانی او را از پای بیفکند و از نبرد با هماوردان و کوشیدن با دلیران باز دارد. بدانید که آن درخت که در بیابان ها پرورش یافته، چوبی سخت تر دارد و بوته های سرسبز و لطیف، پوستی بس نازک.

ا

آن حضرت به قدری خود در تنگنا و سختی زندگی می کرد و علی رغم اموال فراوانش زاهدانه می زیست که کارگزارنش جرأت نکنند، در جامعۀ آن روز که به علّت جنگ ها و فتنه ها دچار عسرت بود، به اشرافی گری و تجمّل و ریخت و پاش رو بیاورند و در مقابل با ساده زیستی آنها ارزش در جامعه تقوا و عمل صالح باشد نه ثروت و لباس گران و ... .

شریح، قاضی امیرالمؤمنین (ع) در هنگام خلافت آن حضرت خانه ای به قیمت هشتاد دینار خرید. وقتی این خبر به امام (ع) رسید او را احضار کرد و فرمود : به من خبر رسیده خانه ای به هشتاد دینار خریده ای و سندی برای آن نوشته ای و شاهدانی بر آن گرفته ای. شریح گفت : آری همین طور است ای امیرالمؤمنین،
امام (ع) نگاهی خشمناک به وی کرد و فرمود : ای شریح به زودی کسی به سراغت خواهد آمد که به نوشته ات نگاه نمی کند و از شاهدانت نمی پرسد، تا اینکه تو را از آن خانه بیرون کند و دست خالی به قبرت سپارد. ای شریح بنگر که مبادا این خانه را جز از مال خود خریده باشی یا مبادا بهای آن را از غیرحلال پرداخته باشی که در این صورت در دنیا و آخرت زیان کار خواهی بود. اگر آن موقع که این خانه را خریدی به نزد من می آمدی قباله ای برایت می نوشتم که به خرید آن خانه به یک درهم و بالاتر از آن رغبت نمی کردی [و سپس مشخّصات قبر را به عنوان خانۀ پس از این دنیا برای شریح می گوید].

این برخورد امام با یک قاضی بود که فقط 80 دینار برای یک خانه هزینه کرده بود و تازه به صورت آشکار دزدی نکرده بود و به ظاهر معلوم نبود آن پول حلال یا حرام بوده است. در حالی که عثمان پیراهن های 100 دیناری [یعنی بیشتر از قیمت یک خانۀ وسیع] می پوشید.⁹

 

 

انسان در برابر رخدادهای اجتماعی و کردار مردم پیرامونش مسؤول است و نباید تنها به منافع خویش بیندیشد. توجّه به دردهای اجتماعی، محتوای بسیاری از آموزه های دینی مانند انفاق، ایثار، امر به معروف و نهی از منکر و ... است. به عنوان مثال امیرالمؤمنین علی (ع) می فرمایند : «ای فرزند آدم، هر چه بیش از مقدار نیازت به دست آوری خزانه دار دیگران خواهی بود».¹⁰

 

ج) علی (ع) و انگیزه تولید و کسب درآمد :

تنها هدف اصیل در نگاه امام که دارای ارزش ذاتی است، جلب رضایت خداوند است. رضایت خداوند انگیزۀ نیرومندی است که علی را در گرمای طاقت فرسای روز به تلاش اقتصادی وامی دارد؛ در حالی که هیچ نیاز شخصی به محصول آن ندارد. عظمت اخلاص امام در کار، از این کلام ابن ابی الحدید به خوبی روشن
می شود : «امیر مؤمنان علی برای آبیاری درختان خرمای گروهی از یهودیان مدینه با دستان خود آب می کشید تا حدّی که دستانش تاول می زد؛ دستمزد خود را صدقه می داد و بر شکم خود [از گرسنگی] سنگ می بست».

اگر بخواهیم، متناسب با این هدف نهایی، برای کار امام هدف میانی نیز معرّفی کنیم، می توانیم به
«بیش ترین یاری رسانی با کم ترین هزینه» (قلیل المؤونه و کثیرالمعونه) اشاره کنیم. رسول خدا (ص) یکی از صفات مؤمن را کم هزینه بودن و بسیار یاری رسان بودن دانسته اند. امام نیز در نهج البلاغه در توصیف پرهیزگاران، تعبیر مشابهی به کار برده اند : «نفسُه منهُ فی عَناءٍ وَالنّاسُ منهُ فی راحهٍٍ). امام علی (ع) بی شک مظهر عالی چنین صفتی بود. او در حالی که با کار طاقت فرسا، محصول فراوانی به دست می آورد، سهم چندانی برای خود برنمی داشت و تقریباً همۀ آن را انفاق می کرد.

تحلیل ویژگی های قاعدۀ «بیش ترین یاری رسانی با کم ترین هزینه» مجال وسیع تری می طلبد؛ در این جا، اشاره وار، برخی از آن ها را ذکر می کنیم :

بر اساس این قاعدۀ مؤمن باید مازاد درآمد داشته باشد و تلاش برای رسیدن به مازاد درآمد، رشد اقتصادی جامعه اسلامی را تضمین می کند. این قاعده همچنین به نحوۀ تخصیص مازاد درآمد اشاره می کند و این که هر فرد باید بخشی از مازاد درآمد خود را در راه انجام دادن کارهای عام المنفعه مانند کمک به فقیران و یتیمان مصرف کند. با این کار توزیع عادلانۀ درآمد و ثروت تضمین خواهد شد. قاعدۀ لذّت گرایی اساس فعّالیّت های اقتصادی نیست؛ زیرا با «خفیف المؤونه» بودن سازگار نیست. بر اساس این قاعده تولید اقتصادی مؤمن باید به گونه ای باشد که بیش ترین خیر اجتماعی را داشته باشد؛ از این رو، از تولیدی که موجب اسراف و اتلاف منابع شود، اجتناب خواهد کرد و در هر شرایطی (انحصار، رقابت و ...) به گونه ای عمل می کند که بیش ترین مقدار نیازهای اقتصادی دیگران برطرف شود. لازمۀ این کار، عدم کاهش تولید یا افزایش قیمت به منظور افزودن بر سود شخصی است.¹¹

حضرت علی (ع) در مورد تلاش مال می فرماید : ای پسر آدم، آنچه زیادی از قوت و روزی خویش (دارایی) به دست آوری تو در آن برای دیگری (وارث یا غیر او) خزینه دار هستی (که به او واگذار نمایی و سودی برای تو نخواهد داشت).¹²

 

د) اعتدال در عبادت :

ا

گاه مشاهده می شود افرادی در توجّه به عبادات مستحبی، از حدّ اعتدال فراتر می روند. باید دانست زیاده روی در این قبیل عبادات مانند کوتاهی در آن ها زیانبار است و می تواند به هلاکت دنیوی و اخروی بینجامد. زیاده روی در عبادت سبب خستگی و ملالت خاطر می گردد و مقدّمات گریز از آن را پدید می آورد. حضرت علی (ع) در وصایای خود به امام حسن مجتبی (ع) می فرماید :

«فرزند عزیزم، در تلاش معاش و انجام دادن عبادات میانه ور و معتدل باش و از زیاده روی بپرهیز. در این امر، به اندازه ای که توان داری، پیوسته کوشا باش».

و همچنین در وصیّت خویش به کمیل ـ رضوان الله علیه ـ می فرماید : «ای کمیل در مورد واجبات شرعیه کوتاهی روا نیست [لکن] نباید در امور مستحبی شدّت عمل به خرج داد».

و خطاب به حارث همدانی می نویسد : «در عبادت، نفس خود را مدارا کن و توان و نشاط آن را محاسبه نما، إلّا در عبادت واجب که هیچ گریزی از انجام آن ها نیست».

مراد حضرت در اینجا بیان یک قاعدۀ کلّی است و آن اینکه انسان هر قدر عبادت خالق خویش نماید، خداوند خسته و ملول نمی شود چرا که اساساً خسته شدن در حقّ خداود معنا ندارد، ولی کثرت عبادت برای برخی انسان ها که در درجات عالی و منحصر به فرد و ایده آل نیستند، می تواند موجب ملال و رخوت و سستی و در نهایت موجب ترک عبادت شود.

رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود           رهرو آن است که آهستـه و پیوستـه رود

لذا امیرالمؤمنین (ع) می فرماید : «عمل کمی که بر آن مداومت شود بهتر از عمل زیادی است که ملال آور باشد». مضافاً اینکه افراط در عبادت نه تنها سبب زدگی افراد از این اعمال می شود؛ بلکه گاهی اساس ایمان را نیز نابود می سازد.¹³

هـ) اعتدال در دوستی و دشمنی :

حضرت علی (ع) در این مورد می فرماید : «با دوست خود در دوستی زیاده روی مکن، زیرا شاید یک روز دشمنت گردد (و اسرارت را به دیگران بگوید) و با دشمنت در دشمنی میانه روی کن، زیرا ممکن است یک روز دوستت گردد (و از زیاده روی هایت پشیمان گردی)».

ا

ا

ا

در خیلی از حوادث جهان پیروزی در اعتدال است. در مسائل اخلاقی هم میانه روی راه حفظ موقعیّت و انجام وظیفه است. رفاقت که یکی از مسائل اخلاقی است از این حکم کلّی مستثنی نیست. زیاده روی در دوستی غالباً پشیمان آور بوده، همان طوری که بی باکی در دشمنی خسارت آور. ناگفته پیداست افرادی که امتحان داده و شناخته شده اند از این حکم کلّی مستثنی هستند و انسان برای به دست آوردن دوستی آنان تا آنجا که می تواند باید تلاش کند. همان راهی که حضرت موسی برای کسب علم از خضر پیمود.¹⁴

اعتدال در کلّیّه ی شئون زندگی دخالت دارد و کار آن ایجاد تناسب و یا به اصطلاحی، نه کم و نه زیاد است. اعتدال در دوستی نیز از مواردی است که باید مسلمانان به توصیه ی دین آن را عمل نمایند. دقّت کنید، همین یک نکته یعنی اعتدال در دوستی چه قدر به مسائل بزهکاری در جامعه ما پایان می دهد. موارد زیادی گزارش شده است که منجر به ارتکاب جرم های خطرناکی مانند قتل، قطع عضو و ... گردیده که عامل اصلی آن افراط در دوستی ها و رفاقت ها بوده است. کارشناسان معتقدند اغلب جوانانی که معتاد می شوند کسانی هستند که زیاده روی در رفاقت ها می نمایند، ضمن اینکه انتخاب این گونه افراد برای دوستی نیز اشتباه بوده است. با اینکه اسلام به اصل دوستی میان مسلمانان عنایت دارد و آن راتأیید می نماید و این دوستی ها را سرمایه های ارزنده و گرانبها می شمارد، ولی با افراط در رفاقت و دوستی مخالف است و خواهان اعتدال در روابط دوستانه می باشد، ضمن اینکه انتخاب یک دوست خوب با شرایط آن، آن گونه که در دین اسلام ذکر شده است، ضروری است.¹⁵

علی (ع) در دیوانی که به او منسوب است می فرماید :

 

 

معدن حوصله باش و از آزار رسانیدن پرهیز کن، زیرا عمل خود را (در آخرت و عکس العمل خود را در دنیا) خواهی دید.

وقتی می خواهی محبّت کنی، در حدّ اعتدال خوبی کن، زیرا نمی دانی چه وقت از وی جدا خواهی شد (و او که محبّت تو را از دست داده عصبانی می گردد).

وقتی کینه ی کسی را در دل گرفتی بغض تو شدید نباشد (که منتهی به عکس العمل و ضربه شدید به او باشد) زیرا نمی دانی چه وقت دوستی را از سر می گیری (و زیاده روی های تو در کینه توزی مایه ی شرمندگی ات خواهد بود).¹⁶

و) زهد و ساده زیستی از نظر علی (ع) به مفهوم ترک زندگی و گوشه نشینی نیست :

زهد یعنی عدم علاقه و وابستگی به دنیا، تأسّف نخوردن بر از دست دادن نعمات مادّی و دنیایی و شاد نشدن به آن چه در آینده به دست او می آید. زهد به معنای فقر و ناداری نیست؛ بلکه به معنای دل نبستن به دنیا است. به کسی زاهد گفته می شود که با امکان استفاده از نعمت های دنیایی و بهره مند شدن از آن، زهد بورزد. کارگزاری که قدرت و بیت المال را در اختیار دارد، زهدش با ارزش و سازنده است. انسان زاهد
می تواند با زندگی ساده برای دیگران الگو باشد. حضرت علی (ع)  با این که در رأس حکومت بود، زندگی زاهدانه ای داشت و هدایایی را که برایش می آوردند، به مردم می داد. آن حضرت هیچ گاه زهد را به معنای ترک زندگی و گوشه نشینی نمی دانست و زمانی که عاصم بن زیاد، زن و فرزند خود را رها کرده و به عبادت پرداخته و مدّعی شده بود که به امیرالمؤمنین (ع)  اقتدا می کند، حضرتش به او فرمود : «وای بر تو! من چون تو نیستم؛ چرا که خداوند بر رهبران حق واجب کرده خود را با مردم تهیدست برابر نهند تا تهیدست را اندوه فقرش به هیجان نیاورد و هلاک نسازد».

امام علی (ع)  زهد را ثمره و نتیجۀ یقین می داند و آن را به کوتاهی آرزو، و شکر هنگام نعمت و پارسایی در مواجهه با حرام تفسیر کرده است. حضرت زهد را خوی و خصلت پرهیزگاران و سجیّۀ توبه کنندگان
می شمارد. کارگزاری که زهد پیشه باشد و در پی تجمّلات و زندگی اشرافی نرود، به خوبی می تواند از حقوق مردم دفاع کرده و در خدمت آن ها باشد.¹⁷

امام در بصره به عیادت «علاءابن زیاد حارثی» که از یارانش بود رفت و چون چشمش به خانه وسیع او افتاد فرمود : «این خانۀ با این وسعت را در این دنیا برای چه می خواهی؟ با این که در آخرت به آن نیازمندتری! آری مگر این که بخواهی به این وسیله به آخرت برسی یعنی مهمانی کنی (و مهمانان در آن را گرامی داری)، صله رحم نمایی و بدین وسیله حقوق (لازم خود را) اظهار کنی که در این صورت با این خانه به خانه آخرت نائل شده ای!¹⁸

ز) صرفه جویی و ریاضت اقتصادی از نظر علی (ع) :

برای دستیابی به توازن و تعادل اقتصادی، ریاضت اقتصادی و قناعت پیشگی و صرفه جویی های بسیار دقیق و منطقی اجتناب ناپذیر است. در پرتو این روش، عدالتی فراگیر پدید می آید و همه به نیازهای خود دست می یابند. امام علی (ع) می فرماید : «هیچ سرمایه ای چون بسنده کردن به مقدار لازم [و صرفه جویی] فقر را بیش تر از بین نمی برد». تجربۀ  کشورهای توسعه یافته بهترین شاهد این موضوع است. در صورت تقسیم عادلانۀ کمبودها و زهد و قناعت اقتصادی، همه به کار و تلاش روی می آورند و از انتظارات خود
می کاهند؛ و همین امر بستری مناسب برای عدالت اجتماعی فراهم می آورد.¹⁹

 

2- امام حسن (ع) و تفسیر بخشی از آیه ی 67 سورۀ فرقان

امام حسن (ع) در تفسیر این آیه : «وَ کانَ بَینَ ذلِکَ قَواماً» فرمود : قوام یعنی : کار نیک (کمک به دیگران)، توانگر به اندازۀ توانایی خود و تنگدست به اندازۀ توانایی خود، همچنین هزینه کردن بر عائله و فراهم آوردن روزی (و امکانات زندگی) ایشان، به قدری که برای خود او و آنان شایسته و مناسب است؛ و خداوند هیچ کس را بیش از آنچه به وی داده است مکلّف نمی سازد.²⁰

 

3- امام حسین (ع) و امر به معروف و نهی از منکر

امام حسین (ع) در مورد امر به معروف و نهی از منکر که از رئوس الگوی مصرف اسلامی است چنین
می فرماید : «امر به معروف» و «نهی از منکر» اینهاست :

- دعوت مردم به اسلام و علاقه مند کردن آنان به احکام اسلامی

- پس گرفتن حقوق غصب شده محرومان و بازگرداندن به خود آنان

- مخالفت و ستیز با ظالمان (سیاسی و اقتصادی و ...)

- تقسیم اموال عمومی میان مردم

- گرفتن وجوهات شرعی، و رساندن آنها به دست صاحبان اصلی این اموال (و اینهاست که همه در جهت رفاه و سلامتی و سربلندی و شاددلی جامعه حرکت می کند، نه ایجاد مزاحمت برای مردم).²¹

 

4- امام سجّاد (ع) و اصلاح الگوی مصرف

امام سجّاد (ع) در مورد به فکر دیگران بودن که از رئوس الگوی مصرف اسلامی است چنین می فرماید :

الف) هر کس لباس زیادی داشته باشد، و بتواند به مؤمنی نیازمند بدهد، و ندهد، خدا او را ـ به روـ در آتش خواهد افکند.

ب) امام سجّاد (ع) در مورد میانه روی ـ به روایت امام باقر(ع) ـ می فرماید : شخص باید به میانه روی و به اندازۀ کفاف از مال خود مصرف کند، و فزونی آن را برای آخرت خویش از پیش بفرستد، این گونه عمل کردن نعمت را ماندنی تر می سازد، و بر دهش خدای بزرگ می افزاید، و برای عاقبت به خیری بهتر است.

ج) امام سجّاد (ع) در مورد بُخل که سرمنشأ تمام بدی هاست می فرماید : حقّ مال تو این است که آن را جز از راه حلال به دست نیاوری، و جز در آن راه که باید، خرج نکنی ... و در آن بخل نورزی که گرفتار حسرت و پشیمانی خواهی شد، و تاوان آن را پس خواهی داد؛ و توانایی (توفیق) جز از خدا نیست... .²²

د) و نیز امام سجّاد (ع) فرمود : کسی که پیمانه و ترازو به کار گرفت، شعیب پیامبر (ع) بود. قوم او نیز پیمانه و وزن می کردند و پس از چندی دست به کاستن پیمانه و ترازو زدند و به عذاب الهی دچار شدند.

امام سجّاد (ع) در مناجات خود با خدا می فرماید : ای خدا با بخشش و اقتصاد مرا به راه راست هدایت فرما.²³

 

5- امام محمّد باقر (ع) و اصلاح الگوی مصرف

امام محمّد باقر (ع)، سنجش و اندازه نگه داشتن در امور مربوط به معیشت و زندگی اقتصادی را یکی از سه مورد رسیدن به درجات عالی کمال انسانی می داند.²⁴

امام محمّد باقر (ع) به جابر فرمود : ای جابر، همانا شیعۀ علی (ع) کسی است که صدایش از گوشش تجاوز نمی کند و دشمنی اش از بدنش به دیگری نمی رسد. دشمن ما را مدح و ستایش نمی کند، به کسی که بغض و کینه ما را دارد، نمی پیوندد و با کسی که بر ما عیب می گیرد همنشینی نمی کند.²⁵

 

6- امام جعفر صادق (ع) و اصلاح الگوی مصرف

امام جعفر صادق (ع) در مورد بخل می فرماید : هر کس خانه ای داشته باشد که مؤمنی به آن نیازمند است، و او از دادن آن خانه به آن نیازمند به منزل خودداری کند، خدای بزرگ می گوید: «ای فرشتگان من! بندۀ من به جا دادن بندۀ دیگرم در خانۀ دنیا بخل ورزید؟ سوگند به عزّت و جلالم که هرگز او در بهشت های من جا نخواهد یافت».

 

 

امام صادق (ع) در مورد سودبردن از معاملات تجاری می فرماید : (در خرید و فروش، در طول روز)، به اندازۀ خرجی یک روز خود، سود بگیرید، و در معاملات تجاری، با مردم بسیار مدارا کنید (و اندکی سود ببرید).

و نیز در مورد آیه ی 67 سورۀ فرقان که می فرماید : «وَالّذینَ إِذا أنفَقُوا لَم یُسرِفُوا وَ لَم یَقتُروا وَ کانَ بَینَ ذلِکَ قَواماً ، کسانی که چون انفاق کنند، نه اسراف ورزند و نه نظر تنگی نشان دهند، و انفاقشان در حدّ قوام باشد»، امام صادق (ع) این آیه را عملاً چنین تبیین نمود : آن گاه مشتی ریگ برگرفت و در میان دست خود فشرد و گفت : «این اقتار و تنگ گرفتن است که خدا در کتاب خود یاد کرده است». سپس مشتی دیگر برگرفت و دست خود را باز کرد (و همه ریخت) و گفت : «این، اسراف است». و سپس مشتی دیگر برگرفت که نیمی از آن فرو ریخت (و نیمی دیگر برجای ماند) و فرمود : «این قوام و حدّ وسط است».²⁶

 

 

7- امام کاظم (ع) و اصلاح الگوی مصرف

 امام کاظم (ع) در مورد فزونی مال می فرماید : (انسان کامل عقل)، فزونی مالش از آن دیگران است.

نظر امام کاظم در مورد داشتن چندین لباس چنین است : اسحاق بن عمّار می گوید : به امام کاظم (ع) گفتم : مردی ده پیراهن دارد، آیا در این کار اسراف کرده است؟ فرمود : نه، و این باعث دوام بیشتر جامه های او است، بلکه اسراف آن است که لباس آبرومند خود را در جاهای آلوده بپوشی (و آن را ضایع کنی).

امام کاظم (ع) در مورد بخل و حرص می فرماید : با خود نه از فقر سخن بگویید و نه از عمر دراز، که هر کس از فقر با خود سخن گوید بخیل شود؛ و هر کس به خود وعدۀ عمر دراز دهد گرفتار حرص گردد.²⁷

 

8- امام رضا (ع) و اصلاح الگوی مصرف

امام رضا (ع) در مورد تلاش جهت کفاف زندگی می فرماید : آن کس  که در پی به دست آوردن مالی بیش است تا با آن کفاف زندگی خانوادۀ خود را فراهم آورد، اجر او از کسی که در راه خدا جهاد می کند بالاتر است.

استاد حکیمی در این باره می گوید : امام در سخن خویش چنین قید می کند، که بیش طلبی برای کفاف زندگی خانواده باشد، و این مقدار، همان غنای معتدل و قوامی و متعهّدانه است.

امام رضا (ع) در مورد دادن زکات می فرماید : علّت زکات آن است که خداوند متعال، مردمان سالم را به رسیدگی به کارهای مردمان زمین گیر و گرفتاران مکلّف ساخته است.²⁸  

 

9- امام محمّد تقی (ع) و اصلاح الگوی مصرف

امام محمّد تقی (ع) در مورد بی نیازی از مردم می فرماید : عزّت مؤمن در بی نیازی اوست از مردم.²⁹

 

10- امام علی نقی (ع) و اصلاح الگوی مصرف

امام علی نقی (ع)، امام هادی (ع) در مورد زیاده روی در جزع و بی تابی در مصیبت ها چنین می فرماید : مصیبت شخص صبرکننده یکی است، امّا برای آن که در مصیبت جزع و بی تابی کند دوتاست.

و نیز در مورد بیداری بسیار و گرسنگی بسیار چنین می فرماید : بیداری بسیار موجب افزایش لذّت خواب می شود، و گرسنگی بسیار، خوشی و خوبی طعام را افزون می کند.³⁰

 

11- امام حسن عسکری (ع) و اصلاح الگوی مصرف

امام حسن عسکری (ع) در مورد اقتصاد و اسراف می فرماید : «علیک بالاقتصاد و ایّاک والاسراف، فَإنّهُ مِن فِعل الشّیطنةِ» در زندگی میانه روی کنید، مبادا اسراف کنی که اسراف روشی شیطانی است.³¹

امام حسن عسکری (ع) در مورد ثروتمندان می فرماید : (و در آن زمان)، این ثروتمندانند که (از راه های گوناگون، همچون ایجاد تورّم و ...) زاد و توشه (و امکانات زندگی) طبقات مستضعف و کمبوددار را می دزدند (و از دسترس آنان ـ به واسطه گرانی و عدم قدرت خرید ـ خارج می کنند).³²

 

 

12- امام مهدی (عج) و اصلاح الگوی مصرف

امام مهدی (عج) در مورد ثروت اندوزی می فرماید : شما به سرمایه داری روی آوردید، و ضعیفان جامعه را متحیّر و بی سامان ساختید، و رحم اجتماعی را قطع کردید؛ دیگر چه عذری می توانید داشت (و چگونه مرا می خواهید دید)؟!³³

با الگو قراردادن سخنان و سیرۀ امامان در اصلاح الگوی مصرف، می توان گامهای بلندی در عرصه ی رشد و تعالی کشور اسلامی ایران برداشته، و با سازمان دهی و مدیریّت صحیح و ایجاد بستری برای شکوفایی خلّاقیت و ابتکار منابع انسانی و بهره وری و شیوه ی منطقی و به روز دنیا، اصلاح الگوی مصرف را در تمامی امور زندگی خود ساری و جاری نماییم.

 

 

 

 

 

نتیجه :

اصلاح الگوی مصرف در کلّیّه شئون زندگی دخالت دارد و کار آن ایجاد تناسب در انجام امور است. تدبیر معاش و معاد از طریق اعتدال انسان را از واماندگی و بازایستادن و نیز در مفهوم مقابل آن یعنی تجاوز و
افزون طلبی بازمی دارد. افراط و تفریط که از عوامل مهم اسراف است باعث نوعی به هم خوردن توازن
می شود. این عدم تعادل و توازن سبب می گردد که هیچ چیز در جای خود نباشد و هرگاه چیزی در جای خود نباشد نظم به هم می ریزد و موجب ناگواری های فرد و اجتماع می گردد. از نظر قرآن راه رهایی از بی تقوایی در مصرف، آن است که از اسراف و تبذیر خودداری شود و انسان، زیاده روی و ریخت و پاش را به عنوان رفتاری زشت و ناهنجار ترک کند و اسراف کاران را برادران مسلکی شیطان معرّفی می کند.

سیرۀ ائمّۀ اطهار در اصلاح الگوی مصرف، اسوه و الگویی ارزشمند جهت پیشبرد کشور اسلامی ایران به سوی دست یابی به قلّه های رفیع عزّت و تعالی است. موج اشرافی گری و تجمّل گرایی را محو و خنثی و اعتدال و میانه روی را که صراطی مستقیم و راستین است، شکوفا و پویا برقرار می کند. حرکت بر مدار میانه روی که اصل و عصاره ی حرکت امامان معصوم ما در تمامی زمینه های زندگیست، نمونه ی عینی الگوی آرمانی و ایده آل برای تمامی انسانهاست. برترین شرافت که خودداری از تبذیر و اسراف است و انسانها را از روی کرد به تجمّلات و زراندودهای زندگی در مسیر اعتدال که سبب سربلندی و رستگاری است، سوق
می دهد، همان شیوه ی شکوهمند زندگی انسانهای کاملی همچون امامان معصوم شیعیان است که الگوی تمامی عیّاری برای پیشرفت بشریّت است و از سقوط آنان در گرداب گناه جلوگیری می کند.

 

    من ا... التّوفیق

    زهرا خلفی ـ عضو هیأت علمی

                                                                      دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

 

 

پانوشت ها

1- المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، نامه ی 21، بخش 1و2، ص 150

2- همان کتاب، خطبه 193، بخش 3، ص 119

3- المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 94، بخش 7، ص 46

4- همان کتاب، خطبه 195، بخش 3، ص 122

5- همان کتاب، نامه ی 31، بخش 109، ص 162

6- نهج البلاغه، مصطفی زمانی، ص 125

7- همان کتاب، ص 397

8- اعتدال، صص 24و25 – 13 تا 26

9- نزاع تاریخی بر سر الگوی مصرف، صص 99 تا 108

10- اعتدال، ص 26

11- سیره اقتصادی امام علی (ع)، صص 58 تا 60

12- نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکمت 183، ص 1175

13- اعتدال، صص 20 تا 22

14-  نهج البلاغه، مصطفی زمانی، صص 362 و 363

15- از ریخت و پاش زندگی تا الگوی صحیح مصرف، صص 83-84

16-  دیوان امیرالمؤمنین امام علی (علی)، صص 253 و 255

17-  اخلاق کارگزاران، صص 33-34

18- المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 209، بخش 1و2، ص 128

19-  زمینه و موانع تحقّق عدالت اقتصادی، صص 25-26

20- نزاع تاریخی بر سر الگوی مصرف، صص 130، 131

21- همان کتاب، ص 118

22- همان کتاب، صص 118، 127، 131

23- http://rcirib.ir

24- همان سایت

25- نزاع تاریخی بر سر الگوی مصرف، ص 159

26- همان کتاب، صص 118، 121، 131

27- همان کتاب، صص 127، 141، 145

28- همان کتاب، صص 125، 138

29- چهارده اختر تابناک، ص 211

30- همان کتاب، ص 224

31- www.namaye.ir

32- نزاع تاریخی بر سر الگوی مصرف، ص 123

33- همان کتاب، ص 123

 

 

منابع و مآخذ

1-    اخلاق کارگزاران، علی اکبر ذاکری، انتشارات کانون اندیشه ی جوان، چاپ دوّم، تهران، 1384

2-    از ریخت و پاش زندگی تا الگوی صحیح مصرف، واحد تحقیقاتی گل نرگس، شمیم گل نرگس، چاپ دوّم، قم، 1388

3-    اعتدال، علی کریمیان، انتشارات کانون اندیشه ی جوان، چاپ سوّم، تهران، 1384

4-    المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، محمّدکاظم محمّدی ـ محمّد دشتی، نشر امام علی (ع)، قم، چاپ چهارم، 1374،

5-    چهارده اختر تابناک، احمد احمدی بیرجندی، مؤسّسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ نهم، 1372

6-    دیوانِ امیرالمؤمنین امام علی (ع)، مترجم مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام، چاپ اوّل، قم، 1362

7-    زمینه ها و موانع تحقّق عدالت اقتصادی، محمّد حکیمی، انتشارات کانون اندیشه ی جوان، چاپ دوّم، تهران، 1384

8-    سیره ی اقتصادی امام علی (ع)، سیّدرضا حسینی، انتشارات کانون اندیشه ی جوان، چاپ اوّل، تهران، 1383

9-    نزاع تاریخی بر سر الگوی مصرف، حامد رحمت کاشانی، انتشارات پیام عدالت، چاپ اوّل، تهران، 1388

10- نهج البلاغه، گردآورنده : سیّدرضی، مترجم : مصطفی زمانی، انتشارات پیام اسلام قم، چاپ جدید، 1366

11- نهج البلاغه، فیض الاسلام، چاپ دوّم، فروردین 1351

نظرات شما عزیزان:

:: موضوعات مرتبط: مقالات ، ائمّۀ اطهار تجلّی بهترین الگوی مصرف، ،
:: برچسب‌ها: ائمّۀ اطهار تجلّی بهترین الگوی مصرف,